(gepubliceerd in NRC, 11 februari 2021)

Schaatsen is noodzaak dus laat ons schaatsen, mét koek & zopie

Je zal maar bestuurder zijn en moeten nadenken over corona-regels als er geschaatst kan worden. Niet eenvoudig, ziet ook Micha Götz. Maar vertrouw de schaatsers een beetje, en laat ze, want niets is zo goed voor de (mentale) gezondheid.

Al in de 17e eeuw golden er op natuurijs andere wetten. Of beter gezegd: geen. De wetgeving gold voor water en voor land, maar niet voor ijs. Niets verbroedert meer dan sneeuw- en ijspret. Dat gold toen en dat geldt nu. Toch dreigt zelfs dát, in deze uitzonderlijke tijd binnen een uitzonderlijke tijd, verloren te gaan. Dat lijkt mij geen goed idee.

Niets is zo veranderlijk als het weer. En de komende week bewijst dat ook in een opwarmend klimaat, uitzonderlijke Siberische koude nog altijd tot de mogelijkheden behoort. Met als resultaat: op uitgebreide schaal natuurijs. Naar het zich laat aanzien is het volgende weekend zo ver: de koudegolf zal ervoor gezorgd hebben dat we, voor het eerst sinds jaren, weer uitgebreid op de schaats komen. Met de verwachte wegvallende wind en ijskoude bovenluchten, gecombineerd met een sneeuwlaag is de temperatuur de komende nachten flink onderuit gegaan. Zeer strenge vorst (kouder dan -15 °C) behoort tot de mogelijkheden. Sommige weermodellen laten zelfs berekeningen zien die tot -20 °C gaan. De ijsgroeimodellen lieten voor dit weekend 15 centimeter natuurijs zien, mogelijk me

Dus slijpen duizenden schaatsliefhebbers zachtjes neuriënd de noren. Die willen eropuit, en dat zullen ze ook doen. Dat is de historische aard van ons beestje. In het buitenland begrijpt men daar niets van. Ik herinner mij een verbouwereerde asielzoeker die, tijdens een eerdere vorstperiode, hoofdschuddend in het journaal zijn verbijstering uitsprak. Hele gezinnen op het ijs: levensgevaarlijk, zoiets doe je niet, dat volk is gek. Je kunt er dus vanuit gaan dat de trek van het ijs het komende weekend massa’s mensen in beweging zal brengen. Mensen die eindelijk een verzetje zien, een ontsnapping aan de uitzonderlijke en sombere surrealistische wereld waar ze al een tijd in leven, om die te verruilen voor een andere, maar veel mooiere surrealistische wereld. Over zingend ijs onder de molens langs de Kralingse Plas doorschaatsen. Of, zoals ik ooit op de Rottemeren, met gevoelloze vingers en geheel tot glas verijzeld, jezelf verwarmen aan een warme chocomel en een vuurkorf op het ijs.

Komt er een advies alleen te gaan schaatsen als dit ‘strikt noodzakelijk’ is?

Maar kunnen we wel massaal gaan schaatsen? Is dat verantwoord? Mag het wel? Op dit moment wordt er al druk voorgesorteerd op allerlei mogelijke scenario’s. IJsclubs wel of niet open voor iedereen – of alleen voor kinderen. Wel of geen verkoop van versnaperingen. En stel dat er genoeg ijs ligt voor toertochten: hoe voorkom je rijen bij stempelposten? Mogen de Klassiekers op natuurijs verreden worden? Mag daar publiek bij?

Je zult maar beleidsmaker zijn en deze vragen opgedrongen krijgen. Het eerder uitgegeven sneeuwbalgooi-advies leidde tot hilariteit en schouderophalen („gooi alleen sneeuwballen naar gezinsleden”). Toch zal er waarschijnlijk ook een schaatsadvies komen. Ik ben benieuwd of we de plassen op mogen als het zover is. En in welke samenstelling. En of er koek & zopie verkocht mag worden. En wie er op welke manier handhaaft.

Rob Jetten deed maandag als eerste een uitspraak: hij vond dat een eventuele Elfstedentocht door moet gaan. Maar dat heeft nogal wat implicaties voor alle andere ijspret: die moet dan óók op de een of andere manier zijn doorgang kunnen vinden. Dat vereist veel organisatie- en improvisatievermogen. Bestaande draaiboeken zijn deels nutteloos. De ijsclubs zullen naar de overheid kijken, wachtend op richtlijnen, op beleid. Het is te hopen dat die richtlijnen volgen voordat de dooi intreedt.

Ik vermoed dat het beleid uitdraait op een soort ‘intelligent’ ontmoedigingsbeleid. Je kunt onmogelijk het schaatsen verbieden. Dat zou op grote schaal leiden tot ongehoorzaamheid. Wellicht dat er wat parkeerplaatsen zullen worden afgezet. Of er een advies komt om alleen te gaan schaatsen als dit ‘strikt noodzakelijk’ is. Maar als Nederland eenmaal stevig aaneen gevroren is, dan is er geen houden meer aan. En dat is maar ook goed ook: niets is beter voor de (mentale) gezondheid dan buiten zijn, te bewegen, te genieten van de natuur en een gevoel van verbroedering te ervaren. Ik ga ervan uit dat de schaatsers zichzelf weten te gedragen en de regels, die al maanden op ons van toepassing zijn, weten te verplaatsen naar het ijs. Dus: laat ons schaatsen. Dat is altijd strikt noodzakelijk. Mét koek & zopie. Dan kunnen we er weer even tegen. Dat hebben we hard nodig.

fanatiek weeramateur en schaatsliefhebber

 

De verdwenen Bijenkorf van Dudok

De foto is iconisch: nadat Rotterdam op 14 mei 1940 was gebombardeerd, zag het stadshart eruit als één grote kale vlakte met hier en daar een gebouw. Minder bekend is dat veel meer gebouwen het bombardement overleefd hadden dan we op die beroemde foto te zien krijgen. Eén van die gebouwen was de Bijenkorf van architect Dudok uit 1930, misschien wel het mooiste warenhuis dat Nederland ooit gekend heeft. Het werd pas in 1957 afgebroken. Om plaats te maken voor een winderig verkeersplein.

In de jaren voor 1940 was Rotterdam al begonnen de stad te moderniseren. Het was duidelijk dat de stad, en vooral de toegang naar zijn haven, verstopt raakte door het middeleeuwse stratenplan. Er werd begonnen met het dempen van singels en grachten, in de hoop dat daarmee de doorstroming verbeterd zou worden. Dat lukte maar ten dele. Dit tot wanhoop van de havenbaronnen, die hun plannen om van Rotterdam een soort New York te maken gedwarsboomd zagen door de gemeente, de politiek en de conservatieve Rotterdammer, die van zijn oude en krakkemikkige stad hield.

De as van de stad was zonder twijfel de Coolsingel, die al in 1917 gedempt was. De Coolsingel begon bij het vooroorlogse Hofplein: een verkeersnachtmerrie én een levendig uitgaanscentrum met theaters, grand cafés, een treinstation en een oude stadspoort: de Delftse Poort. En aan het andere uiteinde van de Coolsingel straalde sinds 1930 de Bijenkorf van Dudok. 

Lichtbaken

Toen Dudok de prijsvraag voor een nieuw te bouwen Bijenkorf won, was hij zonder twijfel de beroemdste architect van Nederland. Hij bedacht een modern en open pand, dat brak met de meer traditionalistische, op Parijse warenhuizen geïnspireerde bouw, door een gebouw met een open weefsel te bedenken. 

Bij oplevering was Dudoks Bijenkorf het grootste en modernste warenhuis van Europa. Het werd internationaal geprezen – Le Corbusier sprak van de ‘verrukkelijke orde’ van het gebouw – en geïmiteerd. Het ‘paleis van licht’, met een voor die tijd ongekend groot oppervlak van de gevel aan glas, onderstreepte de toen snel gegroeide internationale grandeur van Rotterdam. 

Centraal in het gebouw bevond zich een atrium met glazen dak, zodat daglicht tot in iedere hoek van het gebouw kon doordringen. De huid van het gebouw moest open zijn, zodat de binnenzijde en de buitenzijde een eenheid vormden en de Rotterdammer zich ‘naar binnen liet lokken’ door de uitgestalde waren. ’s Avonds straalde het gebouw aan het einde van de Coolsingel. Ook de verkeersstroom door het gebouw zelf was door Dudok revolutionair uitgedacht, met aparte in- en uitgangen, slim gebruik van roltrappen en snelle liften.

foto collectie Jan Sluijter www.jansluijterphotography.com

Wederafbraak

Na het bombardement bleek een flink aantal gebouwen gespaard: het stadhuis, het postkantoor en het beursgebouw bleven vrijwel onbeschadigd. Dudoks Bijenkorf werd wel aan de achterkant geraakt, maar de voorgevel en het atrium overleefden. In 1941 opende de Bijenkorf zijn deuren weer.

Maar het vernietigde centrum bood kansen die voor planologen uniek waren: eindelijk kon er een modern stratenplan uitgevoerd worden om de doorstroming van de stad te verbeteren. Verschillende plannen lagen al jaren klaar. In de drift deze zo snel mogelijk te realiseren, werden ook gebouwen die gered hadden kunnen worden, omver gehaald om plaats te maken voor: ruzie over planologie.

Op 20 mei 1940 aanvaardde Willem Gerrit Witteveen van de Gemeentelijke Technischen Dienst de opdracht om een plan van wederopbouw te ontwikkelen. Zijn idee was om Rotterdam zijn oude sfeer weer terug te geven, maar dan in een moderner stratenplan. Er ontstond snel verdeeldheid tussen enerzijds de traditionalisten zoals Witteveen en anderzijds de modernisten, geconcentreerd in de machtselite van de stad, die een snelle, efficiënte en modernistische wederopbouw van de stad voor ogen had. De Duitsers zagen een rol voor Rotterdam weggelegd als de grootste haven van het Groot-Duitse Rijk, dus wat hun betreft kon het niet snel genoeg gaan. 

Met deze wind in de rug kreeg een assistent van Witteveen, Cornelis van Traa, het wederopbouwheft in handen. Hij was een modernist en functionalist die wonen, werken en recreëren strikt wilde scheiden. Daarnaast wilde hij dat de stad een ‘Venster op de rivier’ kreeg, waarmee de Rotterdammer de nabijheid van rivier en haven kon ervaren. Om dit venster te realiseren was er wel een sta-in-de-weg: de Bijenkorf van Dudok aan het einde van de Coolsingel.

Dudok ging ervan uit dat hij de opdracht zou krijgen om een nieuwe Bijenkorf te bouwen op de huidige plek, maar die opdracht ging naar de Amerikaans-Hongaarse architect Marcel Breuer. Op de dag waarop het huidige gebouw in 1957 werd geopend, begon de sloop van Dudoks oude Bijenkorf. Het gebouw was pas 27 jaar oud toen de laatste resten puin werden weggereden. 

Van Cornelis van Traa’s ‘Venster op de rivier’ rest nu het foeilelijke Churchillplein. De rivier is niet meer zichtbaar door het Maritiem Museum uit 1986 met zijn gesloten, lichtgele bakstenen muur, dat aan de kop van de Leuvehaven zijn middelvinger opsteekt naar Dudoks vergeten meesterwerk.

Oorlogsbuit

In 1939 werd, na lang beraad, besloten de Delftse Poort te verplaatsen omdat het Hofplein door dat object niet verder kon groeien. Slopen was voor de Rotterdammers geen optie. Er werd begonnen de poort steen voor steen af te breken, met de bedoeling hem even verderop, maar uit de loop van het verkeer, weer op te bouwen. Na het bombardement bleken de minutieus gecatalogiseerde stenen ‘onvindbaar’ te zijn. Dat kwam de vernieuwers niet slecht uit: die wilden die oude troep altijd al weg hebben: zo’n onding paste niet in de moderne stad. Nu staat er, ongeveer op de plek waar de Poort zou herrijzen, een beeld van Cor Kraat dat de Delftse Poort in herinnering houdt.

Eenheid in verscheidenheid.

De architecten achter het vernieuwde Museum De Lakenhal in Leiden hebben flink al wat prijzen gewonnen: Architect van het jaar, de Architectenweb-award voor het beste interieur én het beste publieke gebouw van 2019. Achter de transformatie zit het relatief jonge Happel Cornelisse Verhoeven Architecten. Dirty Science vraagt aan een van de partners, Ninke Happel, hoe het project tot stand is gekomen.

Dat moet een feestje zijn geweest, toen jullie de opdracht kregen

“Ja, dat was het zeker. Wij zijn een van de weinige relatief jonge bureaus die zo’n relevant publiek werk onder hun hoede hebben gekregen.”

Dat lijkt me een grote verantwoordelijkheid. Waar begin je dan?

“We werken sowieso altijd met z’n drieën. Wij zijn alle drie verschillend en vullen elkaar daardoor goed aan. Geen enkel project draagt de naam van een van ons. Dus hoe beginnen we met een dergelijk complex project? Eerst inlezen, je informeren over de geschiedenis van de bestaande gebouwen. Dan een goed gesprek waarin we het project samen proberen te definiëren. Welke ideeën leven er? Wat is er boven gekomen? We zijn in dit geval ook snel met Julian Harrap (een Brits restauratiearchitect) naar Leiden gegaan om het museum te bekijken, te ervaren. Daar merkten we meteen dat het een donker, ingedut geheel was zonder heldere oriëntatiemogelijkheden. De eerste gedachte was: er moet daglicht het complex in én er moet een nieuwe centrale ruimte komen, waarvandaan bezoekers hun weg kunnen vinden.  Nou, dan heb je een uitgangspunt.

We vieren de kwaliteiten van het bestaande als fundament voor het nieuwe

Daar zit dan ook restauratie bij

“Klopt. In samenwerking met Julian Harrap Architects hebben we het 17e -eeuwse gedeelte zover mogelijk teruggevoerd naar zijn oorspronkelijke staat. Hetzelfde deden we met het 19e en 20ste -eeuwse gedeelte. Wij hebben in het door ons ontworpen gebouw het DNA van de andere gebouwen gespiegeld: bakstenen gebouwen met een heldere ordening en die stevig op de grond staan. Dat komt in ons gedeelte ook terug. We hebben daarvoor een speciaal ontwikkelde grijsgroene baksteen toegepast. Die was er in de 17e eeuw nog niet, maar past qua kleurstelling wel mooi aan bij de Bentheimer zandstenen elementen in het oorspronkelijke gebouw én de rest van de stad. Dus door deze materiaalkeuze konden we toch een eenheid creëren. Dat bedoelen we met eenheid in verscheidenheid.”

Er is met veel respect met het gebouw omgegaan. Dat is ook jullie visie?

“Wij zoeken nooit een stijlbreuk met de bestaande (monumentale) gebouwen, maar juist een voortzetting ervan. Maar monumenten zijn ook niet onaantastbaar. “Tradition is no to preserve the ashes, but to pass on the flame”. Werken aan bestaande gebouwen is werken aan andermans werk. Alles heeft een reden van bestaan, maar hedendaags gebruik of comfortwensen vragen soms om aanpassingen. We proberen daarbij altijd de kwaliteiten van het bestaande vieren en als fundament gebruiken voor het nieuwe, om hergebruik voor lange tijd mogelijk maken. Dus geen revolutie, maar evolutie.  Voor ons geen Super Dutch grote contrastrijke gebaren, zoals je dat in de jaren ’90 zag…”

Is het project tussentijds nog aangepast?

“Nauwelijks. Of een beetje. Aanvankelijk leken we het budget te gaan overschrijden. Dus hebben we een versobering van de kantoorruimtes voorgesteld. Daar zit een mooi verhaal aan vast: de meubelmaker van het museum zou twee jaar lang niets te doen hebben. De museumdirecteur heeft hem toen gevraagd de door ons ontworpen meubels te maken.”

Daarmee werd het ook van hen. Een mooie samenwerking dus.

“Zeker. En dat geldt voor het hele museum. We hadden gewoon een oersterk pact, met zóveel vertrouwen in elkaar: de museumdirecteur, het managementteam, de conservatoren en wij. Daardoor konden we tot een werkelijk toegankelijk publiek domein komen waarbij gebouw, ruimte, meubelstukken én collectie op elkaar zijn afgestemd.”

En nu zijn jullie dik in de prijzen gevallen

“Meerdere prijzen inderdaad. We zijn dus Architect van het jaar geworden, hebben de Architectenweb-award voor het beste interieur én het beste publieke gebouw van 2019 gewonnen. We zijn ook genomineerd voor de ARC award en Abe Bonnemaprijs. Genoeg om naar uit te kijken.”

Dus nu even in de wolken?

“Zeker, maar vooral ook dankbaar dat we de inspirerende samenwerking met De Lakenhal op deze manier kunnen na-beleven.”

Happel Cornelisse Verhoeven werkt aan een breed portfolio van publieke gebouwen, herbestemmingen, woongebouwen en openbare interieurs. Met een uitgesproken belangstelling voor de cultuurhistorische gelaagdheid van steden en gebouwen bevinden de projecten zich meer en meer op het snijvlak van oud en nieuw. Het bureau werkt daarbij vanuit een synthetische benadering waarbij heden en verleden op dezelfde as worden gezet om met regenererende kracht elkaars eigenheid te kunnen versterken.

 

Het vernieuwde Hoog Catharijne nadert zijn vervolmaking. Duistere jaren-‘70 gangen maken plaats voor open ruimtes met veel licht. De architectuur wordt geprezen, de NRW-jaarprijs 2019 is binnen. Wat betreft vooruitgangsdenken is er sinds de jaren ’70 weinig veranderd.

Het vooruitgangsdenken van de jaren ’60 en ’70 bood weinig plaats voor sentiment. Sentiment werd als reactionair of verdacht gezien, vooral door de stedenbouwers van die tijd. In diezelfde tijd raakten de oude stadcentra verstopt door een steeds verder toenemende verkeersstroom, vooral door autoverkeer. De groei van automobiliteit zou nog wel even doorgaan, en er moest iets gebeuren om die auto te faciliteren: méér autoverkeer was toen nog synoniem met vooruitgang. En om dat te bereiken, werden er geen halve maatregelen bedacht. Ook in Utrecht moesten keuzes gemaakt worden.

Met zijn relatief kleine en oude stadscentrum bleek Utrecht steeds verstopter te raken. Er werden wilde plannen gemaakt. De Duitse stedenbouwkundige Feuchtinger ging daarin het verst met zijn ‘Plan 2’: een radicaal ontwikkelingsplan waarin alle singels gedempt zouden worden, en er een stadssnelweg dwars door het hart van de oude stad zou lopen. Het plan werd in 1959 door de gemeenteraad goedgekeurd. Net als in Amersfoort en Amsterdam, waar vergelijkbare plannen circuleerden, dreigde de oude binnenstad te worden opgeofferd aan de grootstedelijke aspiraties van burgemeester en wethouders. Een storm van protesten brak los. Poppen van Feuchtinger werden verbrand. Vanuit Den Haag liet minister Marga Klompé, die monumentenzorg in haar portefeuille had, weten dat de singels van Utrecht monumenten waren, en dus behouden dienden te blijven.

Een ander plan

Maar Utrecht wilde nog steeds een plek om de auto’s in het centrum te kunnen stallen. En dus vroeg de gemeente aan bouwbedrijf Bredero een plan te ontwikkelen voor een grootschalige parkeergarage. Het bouwbedrijf kwam terug met een nog veel grootschaliger plan: Hoog Catharijne. Kantoren, een winkelcentrum op hoogte, parkeergarages: in één klap werden alle stedenbouwkundige vragen opgelost. Dat er voor de ontwikkeling van het gebied een complete wijk moest verdwijnen was een detail waar, naar de toen heersende opvatting, niet zo moeilijk over gedaan moest worden. Het zou een functionalistisch geheel worden, in de geest van Le Corbusier, waarin verkeersstromen gescheiden bleven en de ruimte naar functie werd ingedeeld. Ook de gebruikte materialen pasten zich daaraan aan: geen baksteen of hout, maar beton, staal en plastic.

En dus ging vol goede moed de sloopkogel door de oude stationswijk. Middeleeuwse panden werden rücksichtslos platgegooid. Pas toen het slopen eenmaal goed op gang was gekomen realiseerden de Utrechters zich wat de omvang van de operatie was en ontstond er protest. Maar was het al te laat.

De Utrecht

Een van de panden die eraan moest geloven was ‘De Utrecht’; een monumentaal Jugendstil-pand dat in 1902 was geopend. Het was een rijkversierd gebouw, ontworpen door architect Jan Verheul. Verheul schakelde verschillende kunstenaars en ontwerpers in. De Haagse beeldhouwer Jan Diekman maakte adelaars, draken en ook leeuwen met het stads- en provinciewapen bij de bordestrap. Het beeld op de linkerhoek was de verzekeringsengel met fakkel door Henri Scholtz.

Toen duidelijk werd dat ook dit gebouw eraan moest geloven, werden de protesten breder en breder. Er ontstonden twee kampen: de behoudenden vochten ervoor het pand te behouden, en te integreren in de bestaande plannen. Zij verweten de vernieuwers een ‘betonnen hart’ te hebben. Aan de andere kant stonden de vernieuwers, gesteund door de bouwers, die de overkant ‘valse sentimentaliteit’ en ‘bekrompen burgerlijkheid’ verweten.  In het betonnen Hoog Catharijne was geen plaats voor De Utrecht. Een architect noemde het ‘afzichtelijke gebouw’ zelfs een ‘architectonisch monster’.

En dus ging in 1974 de sloopkogel door dit gebouw. Delen van het interieur werden gered: kroonluchters, hout- en steensnijwerk, tafels, vloerkleden en stoelen. En de monumentale bibliotheek werd gered, belandde eerst in een dépot, toen in het Pompstation Soestduinen en siert sinds kort weer het kantoorpand van a.s.r. verzekeringen. De twee draken die de dakrand sierden worden geïntegreerd in Muziekcentrum Vredenburg. Op de plek waar het gebouw ooit stond, is nu het afhaalcentrum van de MediaMarkt te vinden.

Alles in samenhang

Sommige ideeën zijn briljant in hun eenvoud. Dat je denkt: waarom is dat niet eerder bedacht? Zoals hotel SWEETS in Amsterdam. Bij het woord ‘hotel’ denk je snel aan monotone betonnen blokken met glazen puien en niet aan schattige omgebouwde brugwachtershuisjes. Toch is dit wat hotel SWEETS is. Medebedenker Tjeerd Haccou van Space&Matter legt uit hoe dit idee tot stand kwam en hoe Space&Matter werkt.

Hoe kwamen jullie op dit idee?

“Toen we in 2009 met ons bureau begonnen lag de markt totaal op zijn gat. Er werd niets meer gebouwd, niets ontwikkeld. We zijn toen maar door Amsterdam gaan fietsen om ideeën op te doen. Wij zagen overal kleinschalige leegstand – waaronder ook een brugwachtershuisje en dachten ‘hoe cool zou het zijn om daar een hotelkamer van te maken?’ Met dat idee, uitgewerkt in een conceptboekje, zijn wij samen met bevriende ontwikkelaar Igor Sancizi, naar het Lloyd Hotel gegaan. Die vonden het een prachtig plan en gingen er meteen in mee. Samen zijn we met het plan naar de gemeente gegaan. Daar bleek dat alle 28 brugwachtershuisjes op termijn beschikbaar zouden komen, dat was fantastisch om te horen.”

En de gemeente ging meteen overstag?

“De gemeente was al bezig met het onderzoeken van alternatieve bestemmingen voor die huisjes. Wij kwamen dus precies op het goede moment. Wat ook hielp, is dat ze daarmee één aanspreekpunt zouden hebben, in plaats van versplintering. En dus konden we aan de slag. Er waren wel flink wat ambtelijke hobbels te nemen, waardoor het toch nog 8 jaar duurde voordat we open konden.”

Maar het is niet alleen de architectuur die jullie gedaan hebben. Jullie hebben het complete concept bedacht. De huisstijl, alles.

“Ja dat was heel cool om te doen. We hebben het idee bedacht, de huisjes ontworpen en, omdat het allemaal toch wat langer duurde, meteen maar een tentoonstelling en publicatie gemaakt over 100 jaar brugwachtershuisjes. En daarna ook maar de complete huisstijl gemaakt, van de website en logo tot aan de zeepdoosjes.”

Dus niet alleen de harde architectuur?

“Nee, we zijn steeds meer een multi-disciplinair ontwerpbureau geworden. Dat grafische vinden we gewoon leuk. En het is leuk om over alles na te denken. In zo’n concept als SWEETS hangt alles met alles samen.”

Het is de kunst gebruik te maken wat er al is, en niet gewoon weilanden vol te plempen

Veel architecten zien zichzelf als kunstenaar in de ruimte. Beschouw je jezelf als kunstenaar?

“Nee, wij zijn echt een ondernemend architectenbureau. Dat komt nog vanuit onze opstart in de crisis. Niet wachten tot iemand je komt vertellen wat er waar gebouwd wordt, maar zelf denken en kansen zien in het weefsel van de stad. Zoeken naar draagvlak en dan een relevant projectplan ontwikkelen. We zijn erg bezig met community’s, circulariteit, samenleven. We smeden eerst de groep en gaan dan samen het gebouw maken. Of, op grotere schaal, een wijk.

Dat is weer die gedachte van het totaalconcept…

“Inderdaad. Het begint met waar je iets neerzet: de locatie. Wie leven daar? Wat zijn hun wensen? Om dat te inventariseren organiseren we interactieve workshops, en daar komen de wensen uit naar voren. Dan ga je, in samenhang, het concept uitwerken. Vaak maken we meerdere scenario’s. En daar komt dan gemeenschappelijk gedragen het ontwerp uit voort.”

Maar hoe voorkom je dan wansmaak?

“Daar zijn wij dan voor. Wij kijken naar de esthetische samenhang van het geheel. Laatst zei iemand ‘Als je een hele groep neemt die al zijn favoriete gerechten meebrengt is dat mooi. Maar als je dat bij elkaar gooit, dan wordt het niks’. Je hebt een chef-kok nodig die van al die ingrediënten een mooi gerecht maakt. Wij zijn die chef-kok.”

Nog grote toekomstplannen?

“Zeker. We zijn een grote toekomst in het drijvend wonen. Dat hebben we in Amsterdam al gedaan met het project Schoonschip, maar we hebben nu een locatie in New York gevonden. We gaan daar binnenkort aan de slag met lokale partijen om te kijken wat we van die grote, oude haven kunnen maken. De eigenaar van het water is voor, de community is voor. Zo beginnen onze projecten: eerst draagvlak vinden. En dan samen maken.”

Tjeerd Haccou

Tjeerd Haccou (Leiderdorp, 1978) is één van de drie oprichters van Space&Matter. Na het winnen van de Droom.NH prijsvraag richtte hij dit bureau in 2008 op, samen met Sascha Glasl en Marthijn Pool. Space&Matter combineert architectuur en stedenbouw met conceptontwikkeling en business development. Haccou is ook deelnemer aan het stedelijke intervisie netwerk MilutNET en het International Intervision Institute (III).

 

 

De groene ruggengraat van Melbourne

Het is steeds moeilijker om het ene van het andere nieuw ontwikkelde stadcentrum van elkaar de onderscheiden. Onder invloed van de Internationale stijl is er een vormenidioom ontstaan dat nauwelijks onderscheidend is: glas, staal en beton bekleedt gevels, de ene anonieme hoogbouw weerspiegelt de andere. Waarin kun je je als architect en stedenbouwkundige nog onderscheiden?

Nederland heeft een naam hoog te houden op het gebied van architectuur. Het wordt wel eens ‘het Cuba van functionalistisch modernisme’ genoemd, en als een van de vaders van deze internationale stijl heeft het de afgelopen 50 jaar zijn centra volgebouwd met anonieme glazen, stalen of betonnen dozen. Dat het niet altijd functioneel is, blijkt uit prijswinnende gebouwen waarvan de vloeren de last van kopieerpapier niet kunnen dragen. En dat dit niet altijd gewaardeerd wordt blijkt uit de populariteit van historiserende bouw bij huizenkopers: die herkennen zich beter in steen, een erker en een voortuintje.

Het is dus tijd voor een derde weg, waarin ecologie, technologie, de menselijke maat én modernisme verenigd worden. Het van oorsprong Nederlandse UNStudio heeft, onder leiding van architect Ben van Berkel die weg gevonden met haar ontwerp voor het gebouw Green Spine in Melbourne, Australië; een unieke constructie van twee torens, waarvan de grootste meteen het hoogste gebouw van Australië zal zijn

Wat is het

Het ontwerp van UNStudio (dat eerder de Erasmusbrug en het prijswinnende Station Arnhem Centraal ontwikkelde) bestaat uit twee torens die op straatniveau door middel van laagbouw met elkaar verbonden worden. De twee torens zijn van verschillend formaat. De hoogste toren van 356 meter hoog heeft een volledige woonbestemming. De tweede toren (252meter) bevat onder meer een school, kantoren, een bibliotheek en een kinderdagverblijf. De op straatniveau verbindende laagbouw bevat onder meer een overdekte marktplaats, winkels, een cultureel centrum en een poppodium.

De twee torens hebben een gedraaide vorm. Hierdoor ontstaat ruimte voor terrassen, binnentuinen en veranda’s die volledig beplant zullen worden. Zo ontstaat een groene spiraalvorm die leidt tot de botanische tuin op het dak van het gebouw. Op die manier verbindt de Green Spine de – opnieuw te beplanten – Southbank Boulevard met de botanische tuin op het dak. Op straatniveau vloeit deze Spine rechtstreeks over in de Southbank Boulevard door mensen naar en in het gebouw te leiden, zodat de publieke ruimte verticaal wordt vergroot. Vanaf het openbare park op het podium draait de Spine zich steeds weer rond de twee torens, waar hij bovenop de woontoren uitmondt in ‘Future Gardens’.

Ben van Berkel: “De Green Spine geeft de torens een wentelend, sculpturaal silhouet, maar het is ook een architectonisch element dat in één vloeiende beweging plaats biedt aan een veelheid aan functies. Vanaf het begin hebben we met een fantastisch team van cultuur-placemakers, duurzaamheidsadviseurs, landschapsarchitecten, kunstenaars en ingenieurs gewerkt om tot een volledig geïntegreerd ontwerp te komen.”

Melbourne geldt als cultureel centrum van Australie, en het gebouw biedt met zijn podia en theaters alle ruimte om die rol in de toekomst flink te verstevigen.

Menselijke maat

De duurzaamheid van het gebouw wordt gegarandeerd door het gebruik van de meest energiezuinige en geavanceerde bouwtechnologieën. Door slim gebruik van energie en waterbronnen houdt het gebouw rekening met toekomstige klimaatverandering en verschuivingen in werk- en leefstijlpatronen. De beplanting heeft naast haar onmiskenbare esthetische waarde, ook echt een functie: niet alleen zorgen voor schaduw en verkoeling, maar ook het verbeteren van de luchtkwaliteit van de binnenruimtes. Door op alle niveaus van het gebouw binnen- en buitentuinen aan te leggen ontstaat er een gevarieerd groen weefsel, waarbinnen elke monotonie doorbroken wordt.

De Green Spine wordt dus geen anonieme, naar binnen gekeerde glazen toren waar het vergeefs zoeken is naar de ingang, maar een organisch én futuristisch verlengstuk van de stedenbouwkundige organisatie die dit deel van Melbourne heeft.

 

 

Dit verhaal verscheen eerder in de Dirty Science

Het was al begonnen in Rotterdam tijdens de oorlog. In de na-oorlogse wederopbouwperiode heeft de planmatige aanpak van de openbare ruimte niet alleen veel goeds gebracht, maar ook onherstelbare schade aangebracht aan cultureel erfgoed. Er stond bijna geen rem op de vernieuwingsdrift. Tot de wal in 1969 het schip keerde.

In 1950 zei de toenmalige vorstin Juliana dat Nederland – toen nog met 10 miljoen inwoners – ‘Vol, vol, vol’ was. Emigratie werd gezien als het hoogste goed om Nederland leefbaar te houden. Voor planologen waren het gouden tijden: er werd ze geen strobreed in de weg gelegd. Onder invloed van het modernisme werd Nederland op de tekentafels in brede streken opnieuw ontworpen: wonen, werken en recreëren moesten strikt gescheiden worden, functionaliteit vóór alles, en wie het daar niet mee eens was bezondigde zich aan burgerlijke bekrompenheid; voor sentimentaliteit was geen ruimte. Eén van die brede maar minutieus uitgewerkte schetsen was ‘Plan 2000 +’, een megalomaan plan waarmee Rotterdam zijn plaats als grootste haven ter wereld voor generaties gewaarborgd zou zien.

Geen halve maatregelen

De Rotterdamse haven ondervond capaciteitsproblemen. In 1959 was al besloten om de Europoort aan te leggen, waarbij een deels agrarisch gebied bij eiland Rozenburg tot industrie- en havengebied was omgevormd. Om de aanleg van het Botlekgebied mogelijk te maken moesten dorpen als Nieuwesluis en Blankenburg maar verdwijnen, en dat gebeurde ook. Maar Rotterdam bleef groeien en daarmee de honger naar ruimte. En dus werd 1968 in alle stilte het Plan 2000+ ontwikkeld: een plan, waarbij geheel Voorne-Putten zou worden afgegraven en omgevormd tot een industrieel havengebied. Het grotendeels agrarische Goeree-Overflakkee zou één grote stad worden: Grevelingenstad, een gargantueske Bijlmermeer die meer dan 500.000 inwoners zou moeten herbergen. De kaarten tonen de bereidheid om Zuidwest-Nederland om te vormen tot één groot industriegebied op een schaal zoals dat nu in China gebruikelijk is. Het gebied zou ontsloten worden door nieuwe spoorwegen, snelwegen en vliegvelden. Van het milieu had nog niemand gehoord, althans: niet ten burele van de planologen. Die hadden een andere agenda: volgens hun inschattingen zou de Rotterdamse haven rond het jaar 2000 uit zijn voegen barsten en dat wilde men vóór zijn.

Kink

Begin 1969 legde Het Vrije Volk de hand op de plannen, die tot dan toe achter gesloten deuren waren besproken. Het is nooit duidelijk geworden wie er heeft gelekt, maar de plannen leidden tot een storm van verontwaardiging. Eind jaren ’60 was de tijdgeest veranderd met het besef dat er méér was dan alleen economische en planmatige ontwikkeling. Zuidwest-Nederland ronkte van verontwaardiging. De Rotterdamse gemeenteraad werd gedwongen een openbare hoorzitting te organiseren, waarin het de plannen in de openbaarheid bracht. Daarna begon de landelijke politiek begint zich ermee te bemoeien. Voor- en tegenstanders van het plan vlogen elkaar in de haren. Volgens de toenmalige voorzitter van de Vaste Kamercommissie Verkeer en Waterstaat, de VVD’er Zegering Hadders, moest Rotterdam ‘zich onbelemmerd kunnen uitbreiden, ook al zouden het Westland, Voorne-Putten en de Hoeksche Waard eraan moeten geloven’.  Maar minister Schut van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening dacht daar anders over. Hij noemde het plan ‘onhaalbaar’ en smeedde een coalitie waarin regering én provincie vasthielden aan de tweede nota ruimtelijke ordening, waardoor het gebied zijn agrarische bestemming hield. En daarmee verdween het ambitieuze plan, na het aanvankelijke oproer, in een diepe la en likte Rotterdam zijn wonden.

Wat als?

Maar wat nu als de plannen wél waren doorgevoerd? Zou dat alleen maar negatieve gevolgen hebben gehad? De aanleg van de Maasvlakte stuitte ooit op veel verzet van de milieubeweging die niet voorzag dat diezelfde Maasvlakte het stromingspatroon zodanig veranderde, dat er voor de kust grote zandbanken ontstonden waar zeehonden dankbaar gebruik van maakten. Zodat de zeehond, na jaren afwezigheid, zijn plek voor de Zeeuwse en Zuid-Hollandse kust weer heeft ingenomen. Als opslag- en overslaghaven zou Rotterdam met gemak de grootste van de wereld zijn gebleven. Dorpen als Oud-Beijerland, Klaaswaal en Abbenbroek zouden niet meer bestaan: hun bewoners zouden verdreven zijn naar Grevelingenstad. Het zou de grootste industriële concentratie van West-Europa zijn.

Over de meest interessante politieke gesprekken lees je niet in de krant en zie je niets op televisie. Die vinden achter gesloten deuren plaats. Een confrontatie tussen Vladimir Poetin van Rusland en Eurocommissaris Frans Timmermans.

‘73 cent! Meer was het niet!’ Rázend stampvoet Vladimir Putin door het Kremlin. ‘Waar gáát dit over verdomme!’

-‘Vladimir, Vladje, Vladdie-daddie toch, dit is niet het moment om je geduld te verliezen. Mag ik trouwens nog een stukje van die taart?’

Frans Timmermans, als vertegenwoordiger van Europa op bezoek in Moskou omdat dat WK nou eenmaal geopend moet worden, propt in één hap een enorm stuk van een kleffe, natte russische taart naar binnen. Er valt wat op zijn hemd. Putin kan zijn walging maar nauwelijks verbergen als hij ziet hoe de eurocommissaris het overdadige eten, dat eigenlijk alleen voor de fotografen is neergezet, systematisch wegschranst.

‘Nee maar echt, Frans. Fake dit, Rusland dat; man, dacht je nou écht dat wij daar allemaal voor verantwoordelijk waren? 73 cent hebben de advertenties op Facebook gekost. Drie-en-zeventig eurocent. En daarme zou IK de Brexit hebben gekocht?’

‘Vladje, je moet het brééd zien’ mompelt Timmermans met volle mond, maakt een groot armgebaar en veegt met zijn mouw wat banketbakkersroom uit zijn mondhoek. En vergeet een stukje, dat bij elke zin vrolijk op zijn bovenlip meedanst. Daar moet ik maar goed naar kijken, bedenkt de Russische president, en glimlacht. ‘Je moet het niet te letterlijk nemen’ gaat de Vice-Eurotsaar etend verder. ‘Zie het meer, hoe zeg ik het … overdrachtelijk: wat niet past in ons verhaal is per definitie subversief. En wat subversief is, dat vullen we zelf in. Dat hoef ik jou toch niet uit te leggen? Is er trouwens ook wat te zuipen in deze tent?’

Schas po ebalu poluchish, suka, blyad’ mompelt de minzaam glimlachende Russische president zacht.

Timmermans kijkt even vragend naar zijn tolk of hij het wel goed verstaan heeft.

‘Meneer de president is onder de indruk van uw gezonde eetlust’ zegt de tolk snel en doet weer een stapje achteruit.

‘Mooi’ zegt Timmermans en pakt nog een taartje. En neemt een forse teug wodka, waarvan een deel op zijn kin landt. ‘Maar nou die openingsceremonie van dat WK. Wat begrijp ik? Wil je serieus dat we als ridders het podium op gaan?’

Putin grijnst even verlegen. En begint uit te leggen dat het iets met ‘oude tradities’ en het ‘herinneren van de grote voorgangers’ te maken heeft en meer van dat soort kul – Timmermans luistert maar half, ook omdat hij net een tweede schaal met ánder gebak heeft ontdekt, nog lekkerder dan de eerste. En zijn glas blijft alsmaar vol, hoe hard hij het ook leeg probeert te krijgen. Hij mag zich ook wel wat moed indrinken: deze openingsceremonie wordt door miljarden mensen bekeken en omdat Claude met leverproblemen moest thuisblijven mag hij, Frans Timmermans voor het oog van de wereld Europa vertegenwoordigen. En ach, die Russen met hun rare ideeën – Frans ziet zich hoog te paard de schijnwerpers inrijden en ja: ‘t kan slechter. Met een opgeruimd gemoed en een volle buik wordt Frans naar het stadion gebracht waar de opening van het WK ’18 zal plaatsvinden.

Achter de coulissen van het stadion heerst gecontroleerde chaos. Technici rennen heen en weer. En daar komt Putin, hoog gezeten op een enorm paard in een glanzend harnas. Timmermans vraagt zich ineens af waar zijn assisitenten zijn, zijn tolk en: hoe nu verder? En waar is mijn harnas eigenlijk, verdomme, denkt hij, terwijl een technicus hem het seintje ‘twee minuten’ geeft. Paniek maakt zich van hem meester. ‘Where’s my horse’ roep Frans in zijn beste Engels. ‘My kingdom for a horse!

Een producent neemt hem mee naar een hoekje. Daar staat een heel oud, erg mager en buitengewoon schurftig ezeltje koppig voor zich uit te staren. ‘You! Horse’ zegt de producent en tilt een verbouwereerde Timmermans op het arme dier, dat die last nauwelijks kan dragen.

But, but…my suit?’ probeert de eurocommissaris nog.

‘Suit. Yes, you suit!’ bevestigt de producent blij en leidt het bibberende ezeltje met daarop de enorme, verzamelde gestalte van Timmermans naar het podium. Het doek gaat open. Bombastische muziek. Glanzend komt Putin op zijn witte paard aanrijden. Timmermans’ ezeltje trilt bij elke stap.

We come in peace’ roept Frans Timmermans blij, terwijl het arme ezeltje roemloos door zijn poten zakt. Het laatste dat miljarden televisiekijkers zien is een stukje taart op een bovenlip.

 

 

Het titanengevecht tussen Donald Trump en Robert Mueller in Madison Square Garden blijkt een eindeloos doorgaand, permanent onbeslist en saai gevecht. Het publiek gelooft het verder wel. Kijkcijfers zakken in, de zaal is nog maar mondjesmaat gevuld – op een paar zeer trouwe bezoekers na.

Op de eerste rij zit trouw de bloedfanatieke Hillary, met haar schorre stem liederlijke verwensingen schreeuwend. Kim Jong-Un heeft zijn plek nog niet verlaten en ziet er nog net zo fris en opgetogen uit als toen het gevecht begon. En de Europese vertegenwoordigers – Frans Timmermans en Jean-Claude Juncker – liggen vredig snurkend tegen elkaar aan. De eerste met ketchup en mosterd in zijn morsige baard, resten van de onwaarschijnlijke hoeveelheden hotdogs die in deze snurkende golem verdwenen zijn, de tweede met een kegel die in het hele stadion te ruiken is.

Maar zowel de Democraten als de Republikeinen hebben ingezien dat dit vruchteloze gevecht nergens toe leidt. De grote networkszijn afgehaakt, de advertentie-inkomsten tot bijna nul gedaald. De Amerikaan krijgt ’s avonds een korte samenvatting van de wedstrijd te zien: twee uitgeputte kerels, die hijgend tegen elkaar aan hangen. En dat is het dan. Het is niet bepaald het kijkcijferkanon waarop gehoopt was.

De media zitten met de handen in het haar. Als dit niet leeft, waar moeten ze het dán over hebben? Toch niet over inhoudelijke zaken? Op het kantoor van The Washington Post vindt koortsachtig overleg plaats tussen de beide campagneteams en de media. De sfeer is opvallend gemoedelijk. “Als we nou hele teams in de ring gooien?” oppert Jeff Bezos, eigenaar van The Washington Post. “Goed voor de kijkcijfers, de oplages en lekker polariserend.” Even is het stil. Er wordt geknikt. Iedereen is het eens: het gevecht moet worden uitgebreid, groter gemaakt, vuiler ook. “En doe iets met een lekker wijf!” roept hij zijn vertrekkende gasten nog na.

De volgende ochtend staan twee teams trappelend van ongeduld klaar. In de democratische hoek wordt Robert Mueller geflankeerd door zijn coach John Brennan, oud-CIA-directeur, een broze maar grimmig kijkende Dianne Feinstein (gekozen om haar ontwrichtende woordkeus) en een fit uitziende Barack Obama, die een laatste trekje van zijn sigaret neemt. In de Republikeinse hoek wordt Trump geflankeerd door zijn oude rivaal ‘Lying’ Ted Cruz, een vuil kijkende Generaal James ‘Mad Dog’ Mattis en een duidelijk aangeschoten en overmoedige Brett Kavanaugh, die nog snel een flesje bier naar binnen giet. Een halfnaakte Alexandria Ocasio-Cortez stapt op hoge hakken door de ring en houdt een enorm rondebord omhoog: 972. De acht strijders kijken elkaar diep in de ogen. Snuivende geluiden. Dan klinkt de gong.

Als een dolle stier ramt James Mattis zijn verweerde kop in het middenrif van Dianne Feinstein, die niet begrepen had dat het gevecht al begonnen was. Met een doffe smak landt de broze 85-jarige voor de voeten van Hillary Clinton die haar toebijt “Opstaan, oud wrak! Vechten!” Kavanaugh ziet het lachend aan, draait zich naar het publiek en maakt een potsierlijk dansje. “Hey Brett, nog schoolmeisje aangerand?” roept Obama. Kavanaugh is even uit zijn concentratie en Brennan ziet zijn kans schoon: met een verwoestende nierstoot maakt hij een einde aan de deelname van Kavanaugh. Cruz ontwijkt het gevecht en mompelt eenzaam in een hoekje “Kom dan! Kom dan!”

Trump en Mueller staan volkomen ontspannen aan de rand van de ring het pandemonium te bekijken.

“Gaat best lekker zo” zegt Mueller.

“Vind ik ook” beaamt Trump. “Dit tv-format is ook véél beter. Hee! Zeg Cruz! Doe ‘es wat!”

“Die Cruz, daar heb je volgens mij niet veel aan” vindt Mueller.

“Ik ben bang dat je gelijk hebt” antwoordt Trump.

“Brennan en Mattis gaan wel lekker” zegt Mueller.

True that” beaamt Trump.

Het enige echte gevecht gaat op dat moment tussen de ijzervreters Brennan en Mattis en dat gaat er hard aan toe. Obama komt aansjokken en gaat bij Trump en Mueller staan. “Denk je dat ik in de pauze mag roken?” vraagt Obama.

“Van mij wel” zegt Trump, “maar ’t zijn nog jóuw regels. Sad!”

Dan gaat de gong. Feinstein wordt haar hoek ingedragen en Kavanaugh naar de zijne. Mattis en Brennan moeten uit elkaar gehaald worden, waarna Mattis een stuk oor uitspuugt richting Hillary, die het weefsel dankbaar in ontvangst neemt. Ocasio-Cortez stapt op hoge hakken door de ring en houdt haar rondebord omhoog: 973. Het gonst weer in Madison Square Garden. De media zijn tevreden.

In het kolkende Madison Square Garden hangen de vechters hijgend in de touwen; Robert Mueller, speciaal aanklager en Donald Trump, president van de Verenigde Staten. Dit is al de 14e ronde en hoewel de mannen elkaar steeds meer en steeds gemener pijn doen, lijkt er maar geen winnaar uit deze freefight te komen. Dat maakt het publiek niets uit; dat raakt steeds meer opgefokt en schreeuwt om bloed, geweld en spektakel. En een spektakelstuk was het tot nu toe zeker.

Tekst: Micha Götz
Illustratie: Ellen Hooghoudt

Op de voorste rijen de crème de la crème van de internationale politiek. Links naast Hillary Clinton zit een opgetogen Trudeau in indianenpak als een kind zo blij in zijn handen te klappen. Aan haar rechterhand een grimmig kijkende Obama. Aan de overkant van de ring een tevreden Erdogan naast Frans Timmermans, die een onwaarschijnlijk grote doos popcorn zit leeg te eten, en daardoor het gevecht nauwelijks volgt. Iets verderop zit Kim Jong-Un het allemaal prachtig te vinden en met een Amerikaans vlaggetje te zwaaien.

De eerste rondes waren duidelijk voor Mueller, die het verrassingselement steeds in zijn voordeel benutte en Trump pakte op zijn zwakste punten: zijn ijdelheid en zijn ongeduld. Na een ronde of vijf begreep Trump dat hij moest ophouden naar bekenden te zwaaien, of tussen de rondes tweets te versturen, als hij dit gevecht wilde overleven. Trumps Russische coach had hem op het hart gedrukt om initiatief te nemen, en dat werkelijk alle, maar dan ook alle middelen geoorloofd waren.  John Brennan, oud-CIA-directeur en coach van Mueller, had zijn pupil geïnstrueerd om Trump voortdurend uit zijn evenwicht te halen – hij zou op termijn dan vanzelf omvallen.

‘Zeg Bob,” hijgt Trump, “hoelang gaan we hier eigenlijk mee door?”

Daarna was het gevecht evenwichtiger geworden. Trump had Mueller bijna gestrekt gekregen door “Hi, Hillary!” te roepen. Mueller had even dociel omgekeken en Trump greep zijn kans. De hoektand van Mueller landde met een fraaie boog precies in de schoot van een zichtbaar genietende Hillary Clinton, die het object dankbaar bekeek, het in een zwart-wit geblokt zakdoekje wikkelde, en opborg. Die ronde, en de drie daarna, waren duidelijk voor Trump, hoewel CNN dat anders zag en Mueller tot winnaar uitriep. Mueller had Trump weer teruggepakt door in de negende ronde “Je approval rating is gedaald!” te roepen waardoor Trump even uit zijn concentratie was gehaald. Mueller had een verwoestende nierstoot uitgedeeld. De president had kokhalzend naar lucht gehapt en werd gered door de bel.

Na dertien rondes was het beste er wel af. Waar de verbale schimpscheuten eerst verrassend, subtiel en gelaagd waren geweest, was de wedstrijd nu verworden tot een ordinaire scheldpartij. Mueller bleef aanvallen met “Russenvriendje” en deelde dan een linkse directe uit. waarop Trump reageerde door “Fake News” of “You’re fired!” te roepen en daarmee de ongecoördineerde klappen van Mueller met gemak af te weren.

En nu, in ronde veertien, hangen de mannen bezweet en kapot in de touwen.

“Zeg Bob,” hijgt Trump, “hoelang gaan we hier eigenlijk mee door?”

“Ik heb eerlijk gezegd geen idee”, zegt een uitgeputte Mueller. “Dat moet je aan de eerste rij vragen; díe betalen hiervoor. Eindeloos, als het aan hun ligt. Tot jij of ik omvallen.”

“Ik val niet om”, zegt Trump vastberaden.

“Ik ook niet”, antwoordt Mueller. Even kijken de mannen elkaar aan met iets van sympathie.

“Zeg, wordt er nog gevochten, stelletje pussys”, klinkt ineens de schelle stem van Hillary Clinton vanaf de eerste rij.

“Je hoort het,” zegt Mueller, “we moeten door. Smerige landverrader!”

“Moet jij nodig zeggen. Al jouw vriendjes zijn ontslagen! Sad!”

“Nog atoomgeheimen verkocht aan de Russen?” brult Mueller.

“Kan niet. Hadden jullie al gedaan en ons uranium verkocht. Ben je zeker vergeten”, bijt Trump hem toe.

Dan klinkt de gong en sjokken de mannen weer naar hun hoek.